Ο Δαβίδ Μπεν Γκουριόν και το Ελληνικό Πνεύμα

Δαβίδ Μπεν Γκουριόν (1886-1973) υπήρξε πολυδιάστατη προσωπικότητα. Ιδρυτής και πρώτος πρωθυπουργός του Κράτους του Ισραήλ, το 1948, υπήρξε πολιτικός ηγέτης, στρατιωτικός οργανωτής, θεμελιακός νομοθέτης και πάνω απ’ όλα σύγχρονος Προφήτης για τον λαό του. Προφήτης που μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο πήρε τον κατεστραμμένο, φοβισμένο, λυπημένο, ανίσχυρο Εβραίο και του έδωσε εθνική υπόσταση σ’ ένα νέο κράτος με άγνωστο μέλλον, με αμφισβητούμενα σύνορα και ταυτότητα. 

Του Διονύση Κ. Μαγκλιβέρα

Ο Μπεν Γκουριόν, πιστός στις αρχές της ελληνικής φιλοσοφίας, κινήθηκε πρώτα απ’ όλα ως πνευματικός οραματιστής, ως ο φιλόσοφος που επέτυχε να κάνει τη θεωρία πράξη δημιουργίας και διοίκησης. Ο Δαβίδ Γιοσέφ Γκρίν(1) (όπως ήταν το πραγματικό του ονοματεπώνυμο) γεννήθηκε στο Πλόνσκ της Πολωνίας. 

Προερχόμενος από θρησκευόμενη οικογένεια, εκπαιδεύτηκε στη διδασκαλία της Τορά, του Ταλμούδ, της εβραϊκής γλώσσας και παράδοσης. Ο πατέρας του ήταν από τους βασικούς υποστηριχτές του σιωνιστικού κινήματος για την ίδρυση στην πατρώα γη της Παλαιστίνης κράτους για τους Εβραίους. Την ημέρα που έχασε τον πατέρα του, ο Μπεν Γκουριόν έγραψε: “Κληρονόμησα από τον πατέρα μου την αγάπη για το λαό και τη γη του Ισραήλ και την εβραϊκή γλώσσα”.

Το παρόν άρθρο δεν θα ασχοληθεί με τη ζωή και τη σταδιοδρομία του Μπεν Γκουριόν, τους συνεχείς αγώνες του σε παγκόσμιο επίπεδο για την ίδρυση, εδραίωση κι οργάνωση του σύγχρονου Κράτους του Ισραήλ. (Διετέλεσε πρωθυπουργός από το 1948 μέχρι τον Δεκέμβριο 1953 οπότε απεφάσισε να αποσυρθεί και να ζήσει στην έρημο. Το 1955 επέστρεψε ως Υπουργός Άμυνας κι αργότερα ως πρωθυπουργός πάλι μέχρι τον Ιούνιο του 1963 που παραιτήθηκε οριστικά. Παρέμεινε βουλευτής μέχρι τον Μάιο του 1970). Το κείμενο που ακολουθεί περιορίζεται στο να αναδείξει την άμεση, συνεχή, εποικοδομητική σχέση του Ισραηλινού ηγέτη με το ελληνικό πνεύμα.

Ο Μπεν Γκουριόν πίστευε απερίφραστα στο Θεό. Η διατύπωση του βασικού πιστεύω του ήταν: “…Είμαι ασφαλώς Εβραίος. Όχι όμως με την έννοια του Ορθόδοξου, ούτε του Ρεφορμιστή Εβραίου. Εδώ στο Ισραήλ, δεν παρακολουθώ τη συναγωγή (πήγα μόνο μια φορά, την παραμονή της ανακηρύξεως της ανεξαρτησίας του κράτους, μετά από παράκληση του Ραββίνου Μπερλίν). Όταν βρίσκομαι στο εξωτερικό, μου αρέσει να παρακολουθώ στη συναγωγή τη λειτουργία του Σαμπάτ. 

Από τη θρησκευτική άποψη… είμαι πεπεισμένος για δύο αρχές: την πίστη στο Θεό, για την ύπαρξη του οποίου είμαι περισσότερο πεπεισμένος απ’ ό,τι για οποιαδήποτε άλλη αλήθεια. Την ηθική, των προφητών, της οποίας είμαι πιστός ακόλουθος”.(2)

Όσον αφορά τις αρχαίες καταβολές ο ίδιος ανέφερε ότι:

“Θα είμεθα άδικοι προς την αλήθεια, εάν είπωμεν ότι το μεγαλείον της αρχαίας Ελλάδος περιορίζετο εις το πεδίον του ωραίου και της διανοήσεως. Εις τα συγγράμματα του Πλάτωνος, Αριστοτέλους και Πλουτάρχου εκδηλώνεται διακαής πόθος δια το καλόν και το δίκαιον. Και θα αδικήσωμεν την αλήθειαν εάν είπωμεν ότι το μεγαλείον του Αρχαίου Εβραϊσμού συνίστατο μόνον εις τον θρησκευτικόν και ηθικόν ευαγγελισμόν των προφητών του Ισραήλ. Τα βιβλία της Αγίας Γραφής πλημμυρίζουν ανώτατης ευμορφίας και μεγάλης σοφίας. Και η διδασκαλία του Βούδα δεν περιορίζεται μόνον εις την καθιέρωσιν πορείας ζωής ευγενούς και σωτηρίου, αλλά και ακτινοβολεί φιλοσοφικήν σκέψιν βαθείαν και πηγαίαν. Αληθές είναι ότι το κέντρον βαρύτητος της ελληνικής μεγαλοφυΐας ήτο τοποθετημένον εις το πεδίον της τέχνης και της φιλοσοφίας, όπως το κέντρον βάρους της θεωρίας του Βουδισμού κατηυθύνετο εις την απελευθέρωσιν του ατόμου από τον πόνον και την δυστυχίαν και το κέντρον βάρους των προφυτών του Ισραήλ ήτο τοποθετημένον επί της υψηλής θρησκευτικής και ηθικής συνειδήσεως…”(3)

Ο Μπεν Γκουριόν φοιτητής στη Θεσσαλονίκη

Κατά την δεκαετία του 1910, σύμφωνα με τον Ασέρ Μωϋσή,(4) “Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία υπήρχαν την εποχήν εκείνην δύο Νομικαί Σχολαί, η μία στην Κων/πολιν και η άλλη στη Θεσσαλονίκη, το “χοκούκ” που ήταν εγκατεστημένο στο κτίριο της οδού Εθνικής Αμύνης όπου στεγάζεται τώρα το Πανεπιστήμιον.

Ο Δαβίδ Γκρίν επροτίμησε να μεταβή στη Θεσσαλονίκη για να ζη ταυτόχρονα μέσα σε ένα καθαρώς εβραϊκό περιβάλλον δεδομένου ότι από τους 120.000 κατοίκους της μακεδονικής μεγαλουπόλεως οι 80.000 ήσαν Εβραίοι. Αν και δεν ήξερε την τουρκική γλώσσα ο νεαρός φοιτητής κατώρθωνε να παρακολουθή τα μαθήματα του “χοκούκ” χάρις εις την βοήθειαν άλλων Εβραίων συμφοιτητών του…”.

Ο Δαβίδ Γκρίν ενοικίαζε ένα δωμάτιο στη συνοικία “Τζαντέ δε Βέντες” σημερινήν οδό Αγίας Σοφίας, ήτο δραστηριώτατος και ενώ εσπούδαζε νομικά εμάνθανε ταυτόχρονα την τουρκικήν γλώσσαν από τον τότε καθηγητήν και ήδη δικηγόρον εις το Τελ Αβίβ κ. Ιωσήφ Εστρούμσα.

Αι σοσιαλιστικαί του τάσεις είχον εκδηλωθή από την εποχήν ακόμη εκείνην όπως φαίνεται από το γεγονός ότι ο Γκρίν εύρισκε τον καιρόν παράλληλα προς τις σπουδές του να δίδη διαλέξεις περί σοσιαλισμού εις την τότε Λέσχην της Ενώσεως “Καδίμα” που είχε ως σκο- πόν την διάδοσιν της εβραϊκής γλώσσης. Ο Δαβίδ Γκρίν ανέπτυσσεν εις τας διαλέξεις του αυτάς την ιστορίαν του σοσιαλισμού αρχίζοντας από τον Πατριάρχην Αβραάμ και από τας σοσιαλιστικάς ιδέας που ανευρίσκονται υπό υποτυπώδη μορφήν εις τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης”.

Σε συμπλήρωση του παραπάνω δημοσιεύματος ο μαχητικός πρωτοπόρος Αβραάμ Μπεναρόγια (1887 – 1979) – ο ιδρυτής της ιστορικής σοσιαλιστικής οργάνωσης της “Φεντερασιόν” από την οποία προήλθε το ΚΚΕ – έγραφε τα εξής:

“Στη Θεσ/νίκη, την εποχή εκείνη υπήρχε η λεγόμενη “Φεντερασιόν”, η σοσιαλιστική οργάνωσις των Ισραηλιτών εργατών και διανοουμένων, που είχε μία θέση διεθνιστική. Οι σκαπανείς αυτοί του μέλλοντος να ιδρυθή Κράτους του Ισραήλ, οι Γκρίν (Μπεν Γκουριόν), Μπεν Τσβή και άλλοι, μολονότι διετήρησαν μία επαφή με το σιωνιστικό κίνημα γενικά και της Θεσ/νίκης ιδιαίτερα, δεν έπαυσαν να διατηρούν μία επαφή με το κίνημα της “Μπούντ” γενικά και με την “Φεντερασιόν”.

Με την πρωτοβουλίαν του γράφοντος ωργανώθη τας αρχάς του 1911 εις την Θεσ/κη και μάλιστα εις τα Γραφεία της Φεντερασιόν μια ειδική συζήτηση πάνω εις το εβραϊκό ζήτημα, κληθέντος υπό της “Φεντερασιόν” του Μπεν Τσβή από την Πόλιν και με την συμμετοχήν του Γκρίν, καθώς και των σιωνιστών. Οι επιζήσαντες παλαιοί σιωνισταί και σοσιαλισταί θα θυμούνται καλά την μεγάλην εκείνην συζήτησιν, εις την οποίαν οι Γκρίν και Μπεν Τσβή ωμίλησαν εβραϊκά, έλαβον μέρος και ο Δ. Φλωρεντίν και άλλοι εκ μέρους των σιωνιστών. Αι μεταφράσεις έγιναν εις την ισπανο-εβραϊκήν. Η δυναμικότης της “εργατο-σιωνιστικής” συνθέσεως εφάνη από τότε ζωηρή και δημιουργική. ‘Αλλ’ η τότε διεθνής κατάστασις και η έλλειψις εις την Παλαιστίνην μιας συμπαγούς εβραϊκής μάζας δεν επέτρεπε εις τους οπαδούς του διεθνούς σοσιαλισμού να συλλάβουν όλην την αξίαν των θέσεων των Γκρίν και Μπεν Τσβή. Έπρεπε να έλθη ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και ο πρωτοφανής εις την ιστορίαν του Εβραϊσμού φυλετικός διωγμός, η εξαφάνισις εκατομμυρίων μαρτύρων και ο ηρωϊσμός των ολίγων χιλιάδων οπαδών του εργατικού σιωνισμού διά να καταδειχθή με την ίδρυση και του Κράτους του Ισραήλ, ότι ο συνδιασμός της εθνικής απελευθερώσεως με την κοινωνικήν αναμόρφωσιν του Ισραηλιτικού πληθυσμού είναι γόνιμος και ευεργετική”.(5)

Ο Μπεν Γκουριόν για την ελληνική γλώσσα, αρχαία και νεώτερη

Τον Δεκέμβριο του 1959 ο φλογερός εμπνευστής του εβραϊκού αλυτρωτισμού Μπεν Γκουριόν, 73 ετών πια, μόλις είχε κερδίσει τις εκλογές κι ενώ ήταν απασχολημένος με το σχηματισμό της νέας κυβέρνησής του, δέχτηκε κατ΄ εξαίρεση τον Έλληνα δημοσιογράφο Τέρπο Πηλείδη. Ο πρωθυπουργός του Ισραήλ έθεσε ως όρο να μη μιλήσουν για πολιτική αλλά για τον Πλάτωνα, τον αγαπημένο του φιλόσοφο. Από τη συνέντευξη μεταφέρουμε το παρακάτω απόσπασμα που αναφέρεται στην ελληνική γλώσσα. Γράφει ο Πηλείδης:

“Με κάποια αυταρέσκεια και υπερηφάνεια ο Μπεν Γκουριόν αναφέρει ότι διαβάζει και καταλαβαίνει τα αρχαία κείμενα από την αττική διάλεκτο ως την αλεξανδρινή, αλλά δεν μπορεί να βρει άκρη με την δημοτική, την οποία θεωρεί ως γλώσσα παρακμής. Ξαφνικά με ρωτά, με μιαν ενημερότητα που με κατέπληξε, γιατί οι σύγχρονοι Έλληνες εγκατέλειψαν την προσπάθεια αναβιώσεως της αρχαίας γλώσσας που είχεν αρχίσει με την καθαρεύουσα. Την θεωρεί δυνατή και μου φέρνει για παράδειγμα την αναβίωση της βιβλικής γλώσσας. Του παρατηρώ ότι υπάρχει διαφορά: ο ελληνικός λαός, μ’ όλη την μακραίωνη δουλεία, δεν έχασε ποτέ τη γλωσσική του συνέχεια και ότι η δημοτική είναι ένας γνήσιος απόγονος της αρχαίας, όπως ακριβώς οι σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες προέρχονται – δια μέσου των ρομανικών διαλέκτων – από την κοινή λατινική των μέσων χρόνων. Αντίθετα η εβραϊκή, είχε μείνει μόνο σαν γλώσσα των Ιερών κειμένων, ενώ ο λαός της Διασποράς είχεν υιοθετήσει βασικά δύο διαλέκτους: Την παλιά γερμανική – το γίντις – και την Ισπανική – της Καστίλλης. Σκέφθηκε λίγο και συμφώνησε, αν και με κάποια πικρία, τονίζοντας ότι η αρχαία ελληνική ήταν μια πλούσια και τέλεια γλώσσα”.(6)

Τις ίδιες σταθερές του απόψεις για την ελληνική γλώσσα διετύπωσε ο Μπεν Γκουριόν και σε ομάδα Ελλήνων δημοσιογράφων που επισκέφτηκε το 1958 το Ισραήλ. Μεταξύ αυτών ήταν ο Ιω. Ιωαννίδης, ο οποίος μεταφέρει, μέσω εκτενούς συνέντευξης, τα παρακάτω:

“Ο Μπεν Γκουριόν έσχισε μαζί με τους άλλους πρωτοπόρους το πανεπιστημιακόν του δίπλωμα, όταν έφθασεν εις την Παλαιστίνην, δια να δώση το παράδειγμα καλλιεργών την γην των πατέρων του…”.

Στη συνέχεια παρατίθεται ο εξής διάλογος μεταξύ των Μπεν Γκουριόν και Ιωαννίδη. Τη συζήτηση αρχίζει ο Ισραηλινός πολιτικός:

“- Επληροφορήθην ότι δίδονται παραστάσεις των αρχαίων δραμάτων και κωμωδιών. Ήθε- λα να σας ερωτήσω αν αι παραστάσεις δίδωνται εις την γλώσσαν του πρωτοτύπου.

Δεν μένει ικανοποιημένος, όταν του λέγωμεν ότι εις την Επίδαυρον παίζονται οι μεταφράσεις των δραμάτων. Έχει την γνώμην, δεν ειμπορεί να την μεταβάλη, ότι η νεοελληνική, η δημοτική πολύ απέχει από την αρχαίαν…

Η “καθαρεύουσα”, ναι, την πλησιάζει. Η δημοτική όχι. Την πρώτην, σας είπα, την εννοώ θαυμάσια, την δευτέραν δεν ειμπορώ. Και η γραμματική μετεβλήθη.

Δεν ειμπορούσαμεν, κύριε πρόεδρε, να γυρίσωμεν οπίσω. Η γλώσσα εξελίσσεται. Σήμερον έχασε τα απαρέμφατά της. Δεν παρατηρείτε την διαφοράν της γλώσσης του Θουκυδίδου και της γλώσσης του Ευαγγελίου;

Ω! Το Ευαγγέλιον το εννοώ! Διδάσκεται η αρχαία, τουλάχιστον, εις τα σχολεία σας;

Υποχρεωτικώς!

Η διαβεβαίωσίς μας ικανοποιεί τον πρόεδρον, διότι πιστεύει ακραδάντως ότι τα κείμενα των αρχαίων δεν ειμπορούν να αποδοθούν μεταφραζόμενα. Χάνουν πολύ. Απομακρύνονται οι μεταφράσεις από το πνεύμα των συγγραφέων.

Είδα πολλάς μεταφράσεις, λέγει, του Θουκυδίδου και όλαι διαφέρουν. Παρετήρησα το ίδιον και περί του προσφιλούς μου Πλάτωνος. Πιστεύσατε, ότι έμαθα την αρχαίαν ελληνικήν μόνον δια να διαβάσω τους αρχαίους Έλληνας συγγραφείς εις το πρωτότυπον και να μάθω τι ακριβώς λέγουν. Έχομεν, μάλιστα, και εβραϊκήν μετάφρασιν του Πλάτωνος, η οποία δεν αποδίδει το πνεύμα του κειμένου. Έχω μίαν ελληνικήν έκδοσιν περί Πλάτωνος, μίαν μελέτην η οποία μοι απεστάλη από τας Αθήνας. Επρόσεξα τα σχόλιά της.

Θα πρόκειται, όπως αντελήφθημεν, περί της ερμηνείας του Συμποσίου του Πλάτωνος από τον αείμνηστον Συκουτρήν.

Εκδίδετε τους αρχαίους σας εις την Ελλάδα;

Βεβαίως! Και με το πρωτότυπον και με την μεταφρασίν των…”.(7)

Ο Μπεν Γκουριόν στην Ελλάδα

Τον Δεκέμβριο του 1950 ο Μπεν Γκουριόν, όντας πρωθυπουργός του Ισραήλ, επισκέφτηκε ανεπίσημα την Ελλάδα. (Υπενθυμίζεται ότι μέχρι το 1991 η Ελλάδα δεν είχε αναγνωρίσει de Jure το Κράτος του Ισραήλ, αλλά μόνον de facto). Φιλοξενήθηκε στο σπίτι του Ασέρ Μωϋσή, στο Ψυχικό. Επισκέφτηκε διαφόρους αρχαιολογικούς χώρους ενώ συναντήθηκε επίσης με Έλληνες επίσημους. Σχετικά στη στήλη του “Αθηναίου” της “Καθημερινής” δημοσιεύτηκε το παρακάτω σχόλιον, ενώ στην Ισραηλινή εφημερίδα “Χαάρετς” δημοσιεύτηκε η ενδεικτική γελοιογραφία:

“Ο πρωθυπουργός του Ισραήλ κ. Δ. Μπεν Γκουριόν, με μίαν επίσκεψίν του εις το κατάστημα γνωστού παλαιοβιβλιοπωλείου της πρωτευούσης – του κ. Άγγ. Ζαμπάκη – μου έδωσε την ευκαιρίαν να αντιληφθώ ότι είναι ένας φοβερός βιβλιοφάγος και βαθύς γνώστης της ελληνικής βιβλιογραφίας. Εζήτησεν από το παλαιοβιβλιοπωλείον ονομαστικώς αρχαίους Έλληνας συγγραφείς, των οποίων οι περισσότεροι Έλληνες αγνοούν την ύπαρξιν: Ιάμβλιχον, Πρόκλον, Ευσέβιον, εις την έκδοσιν της “Πατρολογίας” του Migne και άλλους. Και έπειτα ηγόρασε την σειράν του περιοδικού “Βιβλιόφιλος”, το “Μέγα Ετυμολογικόν” και την Εβραϊκήν Γραμματικήν εκδόσεως Μελίτης (Μάλτας)”. 

Σε προσωπικό σημείωμα απομνημονευμάτων του από την επίσκεψη ο Ασέρ Μωϋσής σημειώνει ότι ήταν η πρώτη επίσκεψη που έκανε στο εξωτερικό, έστω ανεπίσημα, ο Μπεν Γκουριόν ως πρωθυπουργός και γι’ αυτό ο τότε υπουργός Εξωτερικών του Ισραήλ Μωσσέ Σαρέτ είχε εναντιωθεί. Στην Αθήνα ο Ισραηλινός πρωθυπουργός συνάντησε μόνον τον τότε πρωθυπουργό της Ελλάδος Σοφοκλή Βενιζέλο, ύστερα από παράκληση του ιδίου και κατόπιν συμφωνίας ότι δεν θα μιλούσαν για πολιτικά θέματα. Ο Βενιζέλος υποδέχτηκε τον Μπεν Γκουριόν με τον εβραϊκό χαιρετισμό “Σαλώμ” κι εκείνος ανταπάντησε ελληνικά “Ειρήνη”.

Ο Μπεν Γκουριόν επισκέφτηκε τους αρχαιολογικούς χώρους του Μαραθώνα, της Κορίνθου (όπου υπήρξαν κι Εβραίοι αιχμάλωτοι την εποχή του Πομπήιου), του Άργους, της Τίρυνθας, των Μυκηνών και την Επίδαυρο. Αναζήτησε κι αγόρασε παλαιά συγγράμματα. Το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών υπέδειξε τον Καθηγητή Κυριακίδη με τον οποίο έγιναν στο σπίτι του Μωϋσή συζητήσεις περί των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων και κυρίως του Πλάτωνα.(8)

Υποσημειώσεις:

1. Μπεν Γκουριόν ήταν το όνομα ενός από τους ηγέτες της εξέγερσης των Εβραίων εναντίον των Ρωμαίων κατακτητών της γης του Ισραήλ.

2. Μαγνητοσκοπημένη συνέντευξή του στην Ισραηλινή τηλεόραση που μεταδόθηκε τον Δεκέμβριο του 1973. Τη συνέντευξη την είχε δώσει το 1970.

3. Στις 9 Μαρτίου 1960 το Πανεπιστήμιο Brandeiss των ΗΠΑ ανεκήρυξε τον Δαβίδ Μπεν Γκουριόν επίτιμο διδάκτορα Νομικών Επιστημών. Τίτλος της διάλεξης του Μπεν Γκουριόν κατά την ανακήρυξή του ήταν: “Ηθική και επιστήμη. Η συμβολή της Ελλάδος, των Ινδιών και του Ισραήλ”.

4. Ο Ασέρ Μωϋσής (1899 – 1975) παλαιός δικηγόρος στη Θεσσαλονίκη και στην Αθήνα, ιστορικός μελετητής και ηγέτης του μεταπολεμικού Ελληνικού Εβραϊσμού, διετέλεσε, εκτός των άλλων, πρώτος Διπλωματικός Αντιπρόσωπος του Ισραήλ στην Ελλάδα. Το δημοσιευόμενο κείμενό του είναι απόσπασμα από ευρύτερο άρθρο με τίτλο “Ο Μπεν Γκουριόν στη Θεσσαλονίκη”, το οποίο δημοσίευσε με το ψευδώνυμο “Υδατόσωστος” στην εφημερίδα «Εβραϊκή Εστία», στις 14.4.1950.

5. Εβραϊκή Εστία, 12 Μαΐου 1950.

6. Καθημερινή, 29 Δεκεμβρίου 1959.

7. Διευθυντής τότε της Μακεδονίας. Το πλήρες κείμενο της συνέντευξης αναδημοσιεύτηκε στα «Χρονικά», τεύχος 94 (Μάρτιος – Απρίλιος 1987).

8. Στοιχεία από τα απομνημονεύματα του Ασέρ Μωϋσή ευγενικά παρεχώρησε ο υιός του Δρ. Ραφαήλ Μωϋσής. 

[Ο κ. Διονύσης Κ. Μαγκλιβέρας είναι Καθηγητής Κοινωνιολογίας – Συγγραφέας. Αντιπρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου. (Από την Ιστορία, Δεκ. 2012)]

Πηγή: kis.gr